W dziejach Okręgu Lubelskiego NSZ dają się wyodrębnić pewne charakterystyczne okresy. Pierwszy z nich – od 1 września 1942 do czerwca 1943 roku – to okres powstania organizacji na Lubelszczyźnie i kształtowania się komendy okręgu w podstawowym składzie.
Drugi – trwający od czerwca 1943 do czerwca 1944 roku – to okres działalności struktur okręgu tylko pod okupacją niemiecką, kiedy to komendantem był mjr Zygmunt Broniewski („Bogucki”).
Trzeci – od czerwca do końca grudnia 1944 roku – charakteryzował się intensywnym wprowadzaniem w życie umowy scaleniowej z AK przez następcę mjr. Broniewskiego mjr. Michała Kłosowskiego („Rola”), co spowodowało częściową zmianę nazwy organizacji z NSZ na NSZ-AK. To także okres zmiany okupacji niemieckiej na okupację sowiecką, a również tworzenia pierwszej Komendy Ziem Wschodnich. Okres ten kończy się wsypą, wskutek której ponad połowa członków ścisłego składu komendy okręgu, łącznie z komendantem, została aresztowana przez UB.
Czwarty – od stycznia do jesieni 1945 roku – to okres działalności tylko pod okupacją sowiecką i powrotu do nazwy NSZ (wskutek rozwiązania AK) i odtwarzania struktur rozbitych przez UB oraz podporządkowania okręgu Komendzie Głównej Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Komendantem okręgu był wtedy ppłk Tadeusz Zieliński („Wujek”, „Dyzma”). Także ten okres kończy się wsypą na szczeblu Komendy Ziem Wschodnich, komendy okręgu, komend powiatowych i pionu bojowego – Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS).
Piąty – od jesieni 1945 roku do końca lat czterdziestych – to okres o którym wiemy bardzo niewiele. Komendantami okręgu byli wtedy: ppłk Tadeusz Zieliński – do marca 1944 roku, następnie kpt. Anioł Kazimierz Kozłowski („Powron”) – do listopada 1946 roku – pełniący równolegle funkcję prezesa Zarządu Okręgowego Stronnictwa Narodowego oraz szefa Okręgowej Delegatury Rządu, reaktywowanej przez niego na polecenie ministrów rządu londyńskiego, Edwarda Sojki i Zygmunta Berezowskiego, oraz następnie mjr Karol Sęk („Rolka”, „Jakub”).
Okręg Lubelski NSZ od momentu powstania do końca 1944 roku oznaczony był numerem III. Używał także wielu kryptonimów m.in. „Antylopa”, „Jabłoń”, „Niezapominajka”. Swym zasięgiem terytorialnym Okręg III obejmował większą część przedwojennego województwa lubelskiego, a mianowicie powiaty: lubelski, janowski, chełmski, puławski, biłgorajski, zamojski, krasnostawski, lubartowski, tomaszowski, hrubieszowski – w sumie 10 powiatów. W skład okręgu nie wchodziły powiaty północne: włodawski, łukowski, radzyński i bialsko-podlaski, gdyż należały do Okręgu Podlaskiego.
Stan liczebny oficerów, podchorążych, podoficerów i szeregowych w Okręgu III wahał się w granicach 4700-6000 żołnierzy. Takie stany podają dokumenty Stronnictwa Narodowego z wiosny 1944 roku i źródła NSZ. Wydaje się jednak, że odnośnie roku 1944 liczba 6000 jest bliższa prawdy, zważywszy, że wiarygodne źródła określają liczebność tylko Powiatu Janów-Kraśnik na ponad 3000 żołnierzy, Powiatu Chełm na 1206 żołnierzy, Powiatu Lublin na 1151 żołnierzy, co w sumie daje już liczbę zbliżoną do szacunków Stronnictwa Narodowego, a należy uwzględnić jeszcze siedem powiatów, na pewno znacznie mniej liczebnych. Warto dodać, że Powiat Janów-Kraśnik był jednym z nielicznych, w których siły NSZ znacznie przewyższały siły AK.
Dostępny materiał historyczny pozwala stwierdzić, że największy wkład w utworzenie Okręgu III NSZ wniosła Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW) oraz w Powiecie Janów-Kraśnik – Związek Jaszczurczy (ZJ). Po wkroczeniu na Lubelszczyznę armii sowieckiej obserwowało się szczególne nasilenie napływu do NSZ żołnierzy AK, bowiem w tym okresie w AK nastąpił częściowy rozpad struktur, spowodowany brakiem jednoznacznej postawy dowództwa wobec nowego okupanta, a także masowym rozbrajaniem, aresztowaniami i wywózkami. I tak np. byli żołnierze AK (głównie z 27. Wołyńskiej Dywizji) stanowili znaczną część oddziału por. Mieczysława Pazderskiego („Szarego”). Oddział ten powstał w październiku 1944 roku w wyniku masowych, zorganizowanych przez NSZ dezercji z tzw. Ludowego Wojska Polskiego i działał do połowy 1945 roku.
Pewną część żołnierzy Okręgu III stanowiły osoby, które swą działalność podziemną rozpoczęły w NSZ i nie były wcześniej w żadnej organizacji. Dotyczy to szczególnie tych, którzy ze względu na młody wiek nie mogli brać udziału w konspiracji przed 1943 rokiem. Bliżej nieokreślona liczba żołnierzy okręgu wywodziła się z lokalnych organizacji konspiracyjnych, np. z Komendy Obrońców Polski, organizacji Bataliony „Zemsty” (działającej w okolicy Piask Luterskich), a także ze Związku Czynu Zbrojnego i Batalionów Chłopskich.
Na Lubelszczyźnie działały m.in. następujące oddziały partyzanckie NSZ: 1. Pułk Legii Nadwiślańskiej Ziemi Lubelskiej, „Aleksandrówka”, „Biskupa”, „Cichego”, „Hallerczyka”, „Jacka”, „Juhasa”, „Kruka”, „Stanisława”, „Stepa”, „Szarego”, „Visa”, „Wicka”, „Zęba”, „Znicza”.
Komendant Okręgu Lubelskiego NSZ mjr/gen. Zygmunt Broniewski („Bogucki”) z Garbowa 20 października 1944 roku został mianowany przez Radę Polityczną Narodowych Sił Zbrojnych p.o. komendantem głównym NSZ. Funkcję tę pełnił do sierpnia 1945 roku, tj. do czasu, gdy zagrożony aresztowaniem przez UB, musiał opuścić Polskę.
Tekst tworzą w przeważającej części fragmenty pracy Marcina Zaborskiego – Okręg Lubelski Narodowych Sił Zbrojnych 1942-1944 [w:] Narodowe Siły Zbrojne. Materiały z sesji naukowej poświęconej historii Narodowych Sił Zbrojnych. Warszawa 25 października 1992 roku, Warszawa 1994, str. 179-237.
